فلوت نوعی ساز بادی – چوبی و از قدیمی ترین و ساده ترین سازهای جهان است. کارشناسان و باستان شناسان قدمت برخی انواع فلوت را در حدود ۵۰۰۰۰ سال تخمین میزنند؛ بطوریکه گمان می رود نخستین بار این انسان های اولیه بودند که با شنیدن صدای بادی که در میان نی های میان تهی و تنه درختان سالخورده میپیچد پی به صدای خوش الحانش بردند.
در واقع همین اصوات مطبوع موسیقیِ نی انگیزه آنان برای ساخت انواع نی و سازهای بادی بوده است. حتی امروزه این سادگی در ساختار ساز فلوت حفظ شده و پتانسیل تولید صدا در آن از نوسان هوای دمیده شده بر لبه دهنی یا تیغه هوایی ساز می باشد. گفتنی است که نی و فلوت هردو سازهای هم خانواده هستند و نوع شرقی فلوت و نی نیز از انواع فلوت هستند.
در بین ساز های بادی – چوبی فلوت را با توجه به ویژگی های منحصر به فردش می توان عالی ترین و جالب ترین ساز برشمرد چرا که گسترده ترین ساز جهان از نظر سازهای همسان می باشد و تقریبا در هر قسمت جهان فلوت های متفاوتی وجود دارد. این گستردگی سبب شده است تا جنس و ماده اصلی سازنده فلوت نیز با دخل و تصرفات گوناگونی روبرو شود.
درگذشته فلوت کاملا چوبی بوده است و می بینیم که همچنان از آن به عنوان یک سازِ “چوبی” یاد می شود، اما امروزه انواع مختلف آن را از جنس فلزاتی مثل طلا، نقره و کروم نیز می سازند. با وجود اینکه جنس و آلیاژ استفاده شده در ساختمان فلوت می تواند بر نحوه تولید صدا در آن تاثیر گذار باشد اما اساس طبقه بندی ساز فلوت را تعیین نمی کند.
بد نیست بدانیم که بطور معمول فلوتی که در ارکستر استفاده می شود ساخته شده از چوب یا فلز و فلوت هایی را که در دسته های موزیک نظامی به کار می روند از فلز می سازند.
اما برمیگردیم به شجرۀ ساز فلوت یعنی ساز نی لبک که قدیمی ترین نوع فلوت می باشد. نی یا نی لبک نوعی ساز موسیقی بادی است که آن را از نی می سازند؛ یک سر آن را بین دو لب و به موازات آنها درحالیکه به وسیله دو دست نوازنده نگاه داشته شده است قرار می دهند و با دمیدن در آن می نوازند تا اینکه صدای ساز از لبه انتهایی آن طنین انداز شود.
بعد از آنکه این ساز از شرق به اروپا راه پیدا کرد بیشتر در ارکستر های نظامی به کار میرفت. این سفر به غربِ زمین و ورود به عرصه موسیقی نظامی تغییرات خاصی را در کارکرد ساز نی ایجاد کرد تا اینکه طی هزاران سال به شکلی درآید که از دلش ساز فلوت تولد و تبلور یابد و به تدریج رشد و نمو کند.
البته نی به عنوان سازی بسیار کهن به همان فرمت اصلی و طبیعی خود باقی مانده است ولی فلوت از حالت قدیمی خودش که چوبی بوده فاصله می گیرد و پیشرفت های زیادی تا به حال داشته است؛ به طوریکه امروزه آن را به عنوان یک عضو مهمِ خانواده سازهای بادی همراه با ویژگی های تازه ای در ارکستر ها میبینیم؛ فلوت تنها ساز بادی است که از پهلو نواخته می شود و نوع جدید اروپایی آن به نام “فلوت بوهم” در حقیقت نسخه فلزی فلوت با تعداد سوراخ های بیشتر و با کلید هایی بر صفحه ساز می باشد.
این هم خانواده فلوت در ارکسترها با هدف ایجاد صدای موسیقی کلاسیک نواخته می شود. باید متذکر شد که فلوت یکی از ساز های بانواک بالاست و موسیقی برای آن در کلید سل نوشته می شود.
از نظر فیزیکی فلوت لوله ای به طول تقریبا ۶۶ سانتی متر و قطر ۵٫۲ سانتی متر می باشد که از ۳ بخش تشکیل می شود؛ سر، بدن و پایه. سر قسمت کوچکی در محل دمیدن نوازنده می باشد. بعد از آن بدنِ فلوت بیشترین مساحت ساز را تشکیل می دهد.
این قسمت طول نسبتا زیادی دارد و سوراخ هایی بر سطح آن برای عبور و به ارتعاش در آوردن هوا ایجاد شده است که با سوراخ گیر پوشانده شده اند. قسمت بعدی و در سر دیگر ساز پایه نام دارد که بعدها با اضافه شدنش به فلوت دو نیم پرده به گستره موسیقیایی این ساز زیبا افزود.
در طول تاریخ ترکیب این ظرایف در ساختمان فلوت و ایجاد هر تغییر خرد و اندکی در آنها سبب شده است تا صدایی متفاوت از ساز به گوش برسد. ایرانیان، سامری های باستان، یونانیان، مصری ها، هندی ها، چینی ها و ژاپنی ها همگی از نسخه های نخستین فلوت های امروزی استفاده می کردند. اما به طو کلی می توان انواع فلوت های امروزی را به ۳ دسته چوبی یا چوپانی، فلوت ریکوردر و فلوت کلیددار تقسیم کرد.
در دسته اول تقریبا همه فلوت های محلی جهان جای می گیرد. تعداد فلوت های محلی در گوشه گوشه دنیا به قدری زیاد است که تهیه یک لیست جامع از تمامی آنها کاری بس دشوار می باشد؛ زیرا فرهنگ های مختلفِ بسیاری فلوت مختص خودشان را دارند و بسیاری از آنها مستقل از دیگری به وجود آمده اند. در خودِ ایران نیز بیش از ۱۰ نوع فلوت متفاوت وجود دارد. به هر ترتیب در ادامه به برخی مهم ترین فلوت های محلی جهان اشاره خواهیم کرد.
فلوت دیزی در چین، فلوت بانسوری در هند، فلوت عربی در خاورمیانه، فلوت آیریش یا فلوت مجاری در اروپا و در امریکای لاتین پن فلوت یا پان فلوت از جمله شناخته شده ترین اعضای خانواده فلوت چوبی یا چوپانی می باشند. در دسته ای دیگر فلوت ریکوردری قرار دارد که به دلیل راحتی در نواختن معمولا برای آموزش کودکان استفاده می شود. فلوت های سوپرانو، تنور، باس و آلتو از انواع پر استفاده این خانواده هستند.
دسته آخر شامل فلوت های کلیددار می باشد که با اقتباس از نام سازنده اش در کشور های اروپایی ساز بوهم نیز معرفی می شود. در این دسته نیز انواع مختلفی وجود دارد که معروف ترین آن فلوت پیکولو است. می توان گفت فلوت کلیددار یا بوهم از متداول ترین فلوت های امروزی است که در ارکستر ها به صورت جدی کاربرد دارد.
در دوران کلاسیک آهنگسازان در تعداد فلوت هایی که در آثارشان استفاده کردند تغییراتی دادند. هایدن معمولا از دو فلوت استفاده می کرد اما در قطعه خلقت احتیاج به ۳ فلوت پیدا کرد. موتزارت مانند شوبرت در سمفونی ۵ گاهی فقط از یک فلوت استفاده می کرد. اما از دوره بتهوون استفاده از ۲ فلوت در کنسرت به تدریج معمول شد و گاه از ۲ فلوت و یک فلوت پیکولو استفاده می کردند.
در بیشتر ارکستر های قرن نوزده استفاده از ۳ فلوت در ارکستر رایج شد و از ۴ فلوت و یا حتی ۵ ساز از هم خانواده های فلوت نیز استفاده می کردند.
